Vanaf wanneer en op welke manier je met seksuele voorlichting bij kinderen moet beginnen, is voor veel ouders niet duidelijk. Veel van onze seksuele normen en waarden zijn cultureel bepaald, maar ieder kind ontwikkelt zich op zijn of haar eigen manier en tempo. En dus ken je als ouder je eigen kind het best. Op basis van kennis over algemene seksuele ontwikkeling en het karakter van je kind, kun je als ouder zelf het beste bepalen wat wenselijk en toelaatbaar is en hoe je moet corrigeren. Maar waar begin je? We nemen je mee in de fasen van seksuele ontwikkeling.
0-2 jaar
Intimiteitsontwikkeling
Seksuele ontwikkeling bij kinderen is gericht op intimiteit, eigenlijk zou intimiteitsontwikkeling daarom een beter woord zijn. Liefdevol lichamelijk contact met personen waar een baby aan gehecht is, is een basisbehoefte in de jonge jaren. Maar wees je bewust van het feit dat wanneer je een kindje aanraakt, dit zíjn of haar eigen lichaam is. Jij bent te gast, ook wanneer je gewoon een knuffel geeft. Doe dit dus altijd met respect en alleen als het kind het fijn vindt.
Focus op wat wanneer gepast is
Voor kinderen is het hele lijf in deze fase één grote tastzin. Net zoals ze hun eigen handen en voeten ontdekken, ontdekken ze ook hun geslachtsdelen. Ze voelen dat dit anders aanvoelt dan bijvoorbeeld hun dij of dat iets lekker voelt. Langzaam maar zeker ontwikkelen ze het denkvermogen om ook te onthouden waar dat lekkere plekje zit en zullen dit dan opzoeken. Dat ze zichzelf bevoelen en ontdekken is heel normaal en past bij de leeftijd. Ze snappen alleen nog niet wanneer dit gepast is. De seksuele voorlichting bij deze fase zou zich dus moeten richten op tijdens welke momenten dingen wel en niet gepast zijn.
2-4 jaar
Objectief observeren
Kinderen van deze leeftijd zijn extra nieuwsgierig. Dus ook naar hun eigen lichaam en dat van anderen. Ze kijken naar elkaar, raken elkaar aan en merken verschillen op. Bij dit gedrag zit geen seksuele lading zoals wij dat op latere leeftijd kennen. Wat het uiteindelijk lading geeft, is de boodschap die wij als volwassenen afgeven door hoe we er op reageren. Kinderen voelen dan aan dat er iets bijzonders mee is, wat het interessanter maakt.
Daarnaast ontdekken kinderen vanaf deze periode dat jongens jongens zijn en meisjes meisjes zijn. Ze maken onderscheid tussen elkaar en er ontstaat sekse-rolgedrag.
Piemels en vagina’s
Taal is een belangrijk ding en in deze periode, waarin kinderen leren praten, wordt de basis gelegd voor later. Binnen de seksuele voorlichting bij peuters is het goed om vanaf het eerste moment een duidelijke benaming te gebruiken voor geslachtsdelen. Dus jongens hebben een piemel en meisjes een vagina. Verder moeten we ons ook bewust zijn van hóe we praten over dit soort dingen.
Peuters leren net praten en hebben goed door dat taal belangrijk is. Ze hebben ook door dat vieze woorden een ander effect hebben dan gewone woorden, door de reactie die ze erop krijgen van volwassenen. Dit kan zowel met woorden zijn, als onbewust met lichaamstaal of toonhoogte. Kinderen merken dat ze een reactie krijgen bij een bepaald woord, vinden dat interessant en zeggen het dus nog een keer.
4-6 jaar
Stiekem kijken
Eenmaal op de basisschool krijgt je kind te maken met een andere sfeer, waar je niet meer zomaar met je blote billen kan lopen en elkaar niet mag aanraken. Maar de seksuele ontwikkeling bij kleuters is in volle gang. Kinderen zijn heel leergierig en zullen dus andere manieren bedenken om hun nieuwsgierigheid te beantwoorden. Ze gaan bijvoorbeeld achter een muurtje staan om alsnog naar elkaar te kunnen kijken. Binnen het gezichtsveld van de leerkracht wordt het immers niet geaccepteerd en zo voldoen ze naar hun idee aan de norm, namelijk om dit niet in het openbaar te doen.
Open, eerlijk en duidelijk over praten
Je kunt kinderen uitleggen hoe dingen werken, zelfs aan de hand van plaatjes, maar echt begrijpen zullen ze het op deze leeftijd nog niet doen. Ze zien dan een kippenei voor zich of tuinkerszaadjes. Kinderen snappen op dit punt ook nog niet dat zij er eerst nog niet waren, ze zijn in de veronderstelling dat ze altijd al in moeders buik zaten. Toch is het belangrijk om wel open te zijn over dit onderwerp. Het begrip komt vanzelf en er eerlijk over praten is essentieel voor de sfeer en het vertrouwen voor latere gesprekken.
6-8 jaar
Voor het eerst verliefd
Kinderen van deze leeftijd begrijpen nog niet alles volledig binnen seksuele ontwikkeling en hierdoor gaat hun fantasie ermee aan de haal. Ze halen vervolgens hun fantasie en wat ze wél begrijpen door elkaar. Ze zijn nu vooral aan het kijken en registreren alles; wat we doen en zeggen, hoe we ons gedragen. Langzaam maar zeker richten ze hun aandacht steeds meer op anderen en beginnen ook verliefdheden een rol te spelen. Hoewel (de meeste) kinderen hier nog niks mee doen, hebben ze goed door dat verliefd zijn een ander gevoel is dan vriendschap. Als volwassenen moeten we hier daarom ook serieus mee omgaan. Niet ongevraagd over praten tegen andere mensen en geen grapjes over maken dus.
Ik ken een mop, twee tieten in een envelop
Kinderen krijgen nu pret in seksueel getinte grappen en spelletjes, zoals doktertje of flesje draaien. Dit kun je toelaten, het hoort er bij in deze fase, maar spreek af wat wel en niet toelaatbaar is, dat is een duidelijk deel van seksuele voorlichting bij zes jaar oud. Blijf ook in deze periode open en eerlijk met je kind praten. Bijvoorbeeld wanneer hij of zij een tekening heeft gemaakt van een geslachtsdeel, bespreek dan bijvoorbeeld of dit er echt zo uit ziet.
8-10 jaar
Pre-pubertijd
Als kinderen nu verliefd worden, dan gedragen ze zich er ook naar. Ook gaan ze meer duidelijke sekse-rollen aannemen. Jongens en meisjes gaan afzonderlijk groepjes vormen en houden zich vast aan de geleerde normen en waarden. Ze willen meer lichamelijk contact en beginnen met masturberen.
Hoewel kinderen zichzelf (achteraf) op deze leeftijd nog niet homoseksueel zullen noemen, weten ze wel dat het bij hen anders voelt dan bij anderen. Als volwassenen hebben we daarom een verantwoordelijkheid om bijvoorbeeld geen grapjes te maken over homoseksualiteit. We willen immers een veilige omgeving creëren.
10-12 jaar
Plotselinge preutsheid en nog veel te leren
Het lichaam ontwikkelt zich nu verder. Dit gaat bij meisjes sneller dan jongens, maar de emotionele ontwikkeling loopt bij beide groepen achter op de lichamelijke ontwikkeling. De belangstelling voor seksualiteit zoals wij dat als volwassenen kennen, neemt toe. Hoewel het misschien lijkt alsof je kind al heel veel weet en snapt van seksuele ontwikkeling, is dat nog niet zo. Op dit punt kan het helpen om boeken of video’s aan te bieden. Ook helpt het wanneer er binnen het gezin altijd vrij over gepraat is en er een open, eerlijke en veilige sfeer hangt. Desalniettemin zal je kind op deze leeftijd ineens weer preuts worden en gaat de badkamerdeur op slot. Deze preutsheid trekt later weer weg, maar het is belangrijk om je kind ruimte en respect te geven. Klop bijvoorbeeld op de deur voordat je naar binnen loopt.
Praten en afspraken
Bespreek met je kind wat hij of zij normaal vindt en maak vaak gewoon een kletspraatje, zodat je gesprekken onderling makkelijk maakt. Door normaal over seksualiteit te praten, maak je het voor je kind ook normaal. En wordt het makkelijker om over te praten met elkaar. Net zoals je afspreekt dat je niet mag neuspeuteren aan de eettafel, maar wel in bed, maak je dan ook afspraken over seksuele dingen. Het is normaal gedrag, waar wij als volwassenen richting aan moeten geven.